Οι φονταμενταλιστές και οι κοσμοπολίτες

Γράφει: ο Γιώργος Γκορέζης*
e-mail : ggorezis@yahoo.gr
web : ggore.wordpress.com

Στην ψηφιακή εποχή που διανύουμε η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και πολιτική, τεχνολογική και πολιτιστική. Oι άνθρωποι στην προσπάθεια να κατανοήσουν ένα κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία, αναμετρούνται με συνταρακτικές πραγματικότητες, όπως η τρομοκρατία, οι κλιματικές μεταβολές, οι εξελίξεις στις επικοινωνίες, η επέκταση των διεθνών χρηματοοικονομικών συναλλαγών, οι νέες τεχνολογίες, οι γεωπολιτικές αλλαγές, και οι αλλαγές στην κουλτούρα και τις οικογενειακές σχέσεις. Δύο όμως είναι οι αλλαγές που δεσπόζουν στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Η εξασθένηση της παράδοσης και η σύγκρουση της κοσμοπολίτικης αντίληψης με τον φονταμενταλισμό.
Στις Δυτικές χώρες οι δημόσιοι θεσμοί και η καθημερινή ζωή αποσπώνται από την επιρροή των εθίμων και της παράδοσης. Αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο πολλές κοινωνίες που παρέμεναν παραδοσιακές, αρχίζουν να απομακρύνονται από την παράδοση. Η παράδοση και το έθιμο συνιστούν τα κυριότερα συστατικά στοιχεία της ζωής των περισσοτέρων ανθρώπων για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, αλλά ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός και ορθολογισμός του 18ου αιώνα προσέδωσε στην παράδοση ένα άσχημο περιεχόμενο, και έκτοτε η ακαδημαϊκή ζωή θα διερευνά συνεχώς τα όρια των παραδόσεων. Παρά ταύτα οι παραδόσεις είναι αναγκαίες στην κοινωνία και θα εξακολουθήσουν να διατηρούνται, αλλά θα μεταβάλλονται και θα προσαρμόζονται στις εκάστοτε συνθήκες.
Η δεύτερη αλλαγή του αιώνα μας αφορά στη σύγκρουση μεταξύ της κοσμοπολίτικης αντίληψης και του φονταμενταλισμού, του απόλυτου και του σχετικού. Υπάρχει μια άποψη ότι ο φονταμενταλισμός υπήρχε ανέκαθεν, αλλά αυτό δεν ισχύει. Η άνοδος του φονταμενταλισμού αποτελεί την απάντηση στις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης. Είναι το παιδί της παγκοσμιοποίησης, στην οποία αντιδρά αλλά και την χρησιμοποιεί. Σχεδόν παντού οι φονταμενταλιστικές ομάδες χρησιμοποιούν τις νέες επικοινωνιακές τεχνολογίες. Ο Αγιατολαχ Χομεϊνί κυκλοφόρησε ευρέως βίντεο και κασέτες με τις διδασκαλίες του, ενώ οι μαχητές Χιντού, της Αλ Καϊντα και του Ισλαμικού Κράτους (isis )χρησιμοποίησαν το διαδίκτυο και την ηλεκτρονική αλληλογραφία.
Όμως το απόλυτο είναι σκληρό ναρκωτικό. Πολλές φορές ο εθισμός στο απόλυτο μας έχει κάνει παιδιά που κρατιούνται από τη φούστα της μάνας τους. Έχει δολοφονήσει εκατομμύρια ανθρώπων μέχρι σήμερα, ενώ το σχετικό δεν σκότωσε ποτέ κανένα. Σήμερα δεν μας χρειάζονται απόλυτες ηθικές αξίες. Χρειάζονται κώδικες συμπεριφοράς που να βασίζονται στο σεβασμό της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του άλλου, και που να διαφοροποιούνται όταν οι συνθήκες αλλάζουν. Κάτι που ήταν αμαρτία στο παρελθόν-σαν τη ελευθερία του έρωτα-σήμερα είναι δικαίωμα, αυτό που ήταν κάτι φυσικό-η δουλεία-σήμερα είναι έγκλημα.
Ο φονταμενταλισμός αποτελεί ένα κάλεσμα επιστροφής στα παλαιά ιερά και θρησκευτικά κείμενα, τα δόγματα των οποίων θα πρέπει να εφαρμοστούν στην κοινωνική, την οικονομική και την πολιτική ζωή. Οι κληρικοί και οι άλλοι προνομιούχοι ερμηνευτές των δογμάτων αποκτούν θρησκευτική και κοσμική εξουσία. Πιθανόν να επιδιώξουν την άμεση ανάληψη των ηνίων της διακυβέρνησης, όπως συνέβη στο Ιράν και στο Αφγανιστάν, ή να συνεργαστούν με τα πολιτικά κόμματα.
Σ΄ ένα κόσμο που παγκοσμιοποιείται και αναζητά νόημα, ο φονταμενταλισμός καταλήγει να είναι μια παράδοση, που η υπεράσπιση της γίνεται με τον παραδοσιακό τρόπο. Δεν έχει να κάνει με την ουσία των θρησκευτικών ή των άλλων πίστεων, αλλά με τελετουργικές αλήθειες. Το κρίσιμο σημείο είναι ο τρόπος υπεράσπισης ή επιβεβαίωσης της αλήθειας των πίστεων.
Ο φονταμενταλισμός δεν είναι μόνο μια απλή αντίθεση στη νεωτερικότητα που παγκοσμιοποιείται. Όποια μορφή κι αν έχει, θρησκευτική, εθνοτική, εθνικιστική, πολιτική, φλερτάρει με το ενδεχόμενο βίας και είναι εχθρός των κοσμοπολίτικων αξιών. Οι κοσμοπολίτες οφείλουν να καταστήσουν σαφές ότι η ανοχή και ο διάλογος καθοδηγούνται από οικουμενικές αξίες. Όλοι μας χρειαζόμαστε ηθικές δεσμεύσεις και θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να οργανώσουμε δυναμικά την άμυνα των ηθικών αξιών, όπου η ανάπτυξη τους είναι περιορισμένη, ή όπου απειλούνται. Η κοσμοπολίτικη ηθική προβάλλει το θάρρος. Η ζωή αποκτάει όνομα όταν διαθέτουμε κάτι για το οποίο αξίζει να πεθάνουμε.
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του θρησκευτικού φονταμενταλισμού σε όλο τον κόσμο είναι η αντίθεση στην ισότητα των φύλων και την σεξουαλική ελευθερία των γυναικών, δύο στοιχεία ασύμβατα με την παραδοσιακή οικογένεια. Ελάχιστες είναι οι χώρες του κόσμου όπου δεν διεξάγεται έντονη συζήτηση για το θέμα αυτό. Και όπου ο διάλογος απουσιάζει από τη δημόσια σφαίρα, αυτό οφείλεται πρωτίστως στο γεγονός ότι καταπιέζεται δυναμικά από αυταρχικές κυβερνήσεις, ή φονταμενταλιστικές ομάδες.
Αρκετοί πολιτικοί, αλλά και ομάδες πίεσης ισχυρίζονται ενίοτε ότι αν υπάρξουν αλλαγές στην οικογενειακή πολιτική ( το διαζύγιο καταστεί ευκολότερο, τάση που επικρατεί στη χώρα μας, ή δυσκολότερο ) θα υπάρξει δυνατότητα άμεσης επίλυσης των προβλημάτων μας. Καθημερινά, πολιτικοί και ακτιβιστές μας καλούν να επιστρέψουμε στην παραδοσιακή οικογένεια. Η οικογένεια αποτελεί πεδίο διαμάχης μεταξύ της παράδοσης και της νεωτερικότητος, τόσο σε καθημερινό όσο και σε συμβολικό επίπεδο
Αλλά οι ανθρώπινες κοινωνίες και οι πολιτισμοί έχουν γνωρίσει πληθώρα διαφορετικών μορφών οικογενειακών συστημάτων. Ωστόσο η οικογένεια στις μη σύγχρονες κουλτούρες χαρακτηρίζεται από κάποια γνωρίσματα που συναντώνται σχεδόν σ’ όλο τον κόσμο. Κατά πρώτον η παραδοσιακή οικογένεια αποτελούσε μια οικονομική μονάδα, και στην αγροτική παραγωγή συμμετείχε το σύνολο της οικογένειας. Η ανισότητα ανδρών γυναικών ήταν τέτοια που ότι και αν πούμε για τη σημασία της δήλωσης αυτής δεν θα είναι υπερβολή. Στην Ευρώπη οι γυναίκες συνιστούσαν περιουσία των πατέρων ή των συζύγων, σαν κινητή περιουσία την όριζε ο νόμος. Σε παρόμοια θέση βρίσκονταν και τα παιδιά.
Η έννοια της παραδοσιακής οικογένειας στις δυτικές κοινωνίες ήταν σε μεταβατική φάση την δεκαετία του 1950. Εκείνη την εποχή οι γυναίκες που εργάζονταν ήταν λίγες, και για τις γυναίκες ήταν δύσκολο να αποκτήσουν διαζύγιο χωρίς να στιγματιστούν. Εντούτοις, οι άνδρες και γυναίκες εκείνης της εποχής ήταν περισσότερο ίσοι από ότι προηγουμένως, τόσο στην πράξη όσο και ενώπιον του νόμου. Από τότε οι αλλαγές στην οικογένεια είναι ραγδαίες.
Οι λεπτομέρειες διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, αλλά οι τάσεις είναι εμφανείς. Αρχίζει να επικρατεί η άποψη ότι η σωστή σχέση είναι μια σχέση ίσων, όπου η κάθε πλευρά διαθέτει ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Έπειτα η γνήσια σχέση βασίζεται στην επικοινωνία, και η ομιλία και ο διάλογος αποτελούν βάση για τη λειτουργία της. Η εμπιστοσύνη είναι κάτι που αποκτιέται με επίμονη προσπάθεια, δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί δεδομένη.
Υπάρχουν πολλά ανησυχητικά φαινόμενα στην σημερινή κατάσταση της οικογένειας στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Οι φονταμενταλιστικοί ισχυρισμοί ότι κάθε οικογενειακή μορφή είναι το ίδιο καλή, ή, ότι η παρακμή της παραδοσιακής οικογένειας είναι καταστροφική είναι και τα δύο λάθος. Διότι οι δυνάμεις που προωθούν την δημοκρατία και την οικονομική ανάπτυξη είναι η ισότητα και η εκπαίδευση των γυναικών, που επιτυγχάνονται με τον μετασχηματισμό της παραδοσιακής οικογένειας. Και η ισότητα των δύο φύλων δεν είναι απλώς μια κεντρική αρχή της δημοκρατίας. Σχετίζεται με την πραγμάτωση των προσδοκιών μας.-

*Ο υποστράτηγος Γιώργος Γκορέζης είναι συγγραφέας, αρθρογράφος, πολιτικός και στρατιωτικός αναλυτής.